
Gaat het in de kunst om gevoelens? We kunnen niet meer zeggen dat een kunstwerk de werkelijkheid moet nabootsen. Daar hebben we tegenwoordig foto’s voor en ook dat zijn niet pure kopieën van de realiteit. Het idee dat een kunstwerk realistisch moet zijn is dus allang achterhaald. Het woord representatie of nabootsing is ook niet geschikt om te begrijpen hoe het komt dat een kunstwerk ook gevoelens kan overbrengen. Bij het zien van een kunstwerk worden gevoelens bij ons opgeroepen. Is dat dan de kern van de kunst? Gevoelens kunnen niet gekopieerd worden maar moeten worden uitgedrukt. Is kunst dan “expressie van een gevoel?”
De term Uitdrukking
Het is nu makkelijk om te zeggen dat de kunst wordt gedefinieerd door deze overdracht van emoties en gevoelens. Kunst wordt expressief in plaats van nabootsend of representatief.
Met de term expressivisme bedoelen we een manier van spreken over de kunst waarin de expressie van de innerlijke houding of gevoelens van de kunstenaar als het wezenlijke van het kunstwerk wordt gezien. Wat betekent het woord ‘uitdrukking’ nu precies? De term heeft naar mijn idee voornamelijk twee implicaties.
In de eerste plaats versta ik daaronder dat een gegeven wordt meegedeeld met gebruik van een medium dat geen gelijkenis vertoont met dat gegeven, maar wel geschikt is om als representant daarvan te functioneren. De uitdrukking is hier dus indirect, via een conventioneel teken.
Dat is bijvoorbeeld het geval met de taal. Als je tegen iemand zegt ‘ik hou van je’, is er geen gelijkenis tussen je gevoel en de woorden die je gebruikt. De woorden betekenen dat jij van iemand houdt, d.w.z. ze verwijzen naar ernaar. Maar in die woorden kun jij je gevoel nooit ‘tot uitdrukking’ brengen. Woorden zijn immers ‘tekens’ van concepten, en deze concepten zijn samenvattingen van onze ervaringen. Met woorden ‘representeren’ we onze gevoelens, maar we drukken dat gevoel niet meteen uit. Ik zeg bijvoorbeeld: “ik heb pijn”, met vlakke stem. Weet jij nu hoeveel pijn ik heb?
Teken
Als een representatie door conventie wordt bepaald spreken we dus over een teken. Een teken is een geheel andere realiteit dan wat het betekent, maar we weten dat dit teken voor iets anders “staat”, en het daardoor kan oproepen. Nog een voorbeeld: een opgeheven hand van een verkeersagent is een stopteken: het heeft geen gelijkenis met wat bedoeld wordt, maar we verstaan het vanuit de ervaring van het gebruik. In dit geval dat het ons ‘zegt” dat we moeten stoppen.
Symbool
Als de representatie daarentegen in een medium plaatsvindt dat zelf op enigerlei wijze een overeenkomst heeft met het bedoelde, dan spreken we over een symbool of een symbolische uitdrukking. De bijbel in het stilleven van Van Gogh is een symbool van het Christelijke leven dat hij ermee wilde aanduiden, omdat een dergelijk voorwerp daadwerkelijk een belangrijk object is in het leven waarnaar hij verwijzen wil. Het staat daarom pars pro toto (zoals je de naam van een deel van iets kan gebruiken om uit te drukken wat het geheel is) voor wat ermee gesymboliseerd wordt.
Muziek als zuivere uitdrukking
In het geval van de muziek blijkt dat we bij het woord uitdrukking ook nog aan iets anders moeten denken. Muziek is in staat bij de hoorders een bepaalde emotie op te roepen. De gehoorde klanken zijn zeker geen afbeelding of nabootsing van die emoties. Maar het resultaat, nl. de gevoelens die worden opgeroepen, hebben wel een zekere overeenstemming met de gevoelens die de componist in zijn werk wilde laten klinken.
De muziek is in deze nauwkeurige zin van het woord een symbool te noemen van deze emoties. Zonder de betrokkenheid van de hoorders die al luisterend deze emoties doorleven, zou het symbool dat niet tot stand kunnen brengen. (In de muziek gaat het natuurlijk niet alleen om emoties, maar wel om vormen van uitdrukking waarbij de uitdrukking van emoties een bijzonder geval genoemd kan worden.)
Dekt het woord uitdrukking wel alles in de kunst?
We zouden kunnen proberen met behulp van de term uitdrukking alle kunst te begrijpen. Iemand als Tolstoi heeft dat ook gedaan in een essay getiteld: Wat is kunst? De ware kunstenaar, zegt Tolstoi, probeert de emotie uit te drukken die hij ook werkelijk beleeft. Ware kunst is aanstekelijk zodat een publiek wordt aangestoken met de emotie die de kunstenaar voelde. Dat geeft ons ook een norm ter beoordeling van alle kunst in handen. De kwaliteit van een kunstwerk is afhankelijk van de kwaliteit van de gevoelens die worden uitgedrukt. Niet zozeer hoe het gezegd of getoond wordt, maar vooral wat er bedoeld wordt, is bij Tolstoi van gewicht.
Men heeft daarom volgens Tolstoi ook geen bijzondere kennis nodig om kunst te kunnen ervaren. Er zijn drie andere voorwaarden waaraan moet worden voldaan voordat we over een kunstwerk kunnen spreken.
- Het uitgedrukte gevoel moet zo diep en authentiek zijn als, maar mogelijk is en dat betekent dat het individuele gevoelens moeten zijn.
- Het gevoel moet helder en duidelijk worden uitgedrukt
- Het gevoel moet volkomen oprecht zijn, d.w.z. de kunstenaar moet van binnenuit de noodzaak voelen om het uit te drukken en niet vanwege zijn publiek.
Deze criteria laten maar weinig kunstwerken toe als kunst. Opera’s van Wagner b.v. zijn bij Tolstoi geen werkelijke kunstwerken, omdat ze geen individuele en oprechte gevoelens uitdrukken.
Tussen haakjes, Tolstoi beschouwde zijn eigen literaire werk ook niet als kunst!